Kalwaria Zebrzydowska to małe miasteczko położone między Beskidem Makowskim a Pogórzem Wielickim. Łatwo tam dojechać, bo krzyżują się tu szlaki drogowe i kolejowe. Miasto jest wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO Krajobrazu Kulturowego, równocześnie jest to „zielona gmina”, gdzie dominuje krajobraz rolniczy urozmaicony szczytami Lanckorona z ruinami zamku i Żar. Są tu również kompleksy leśne. W porównaniu do innych miejscowości tego regionu, zamieszkałego od wieków, historia Kalwarii Zebrzydowskiej jest krótka i bardzo odmienna. Składa się na nią historia tutejszego klasztoru i historia zbudowanego trochę później miasta.
Legenda mówi, że wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski i jego żona Urszula mieli wizję trzech płonących krzyży nad górą Żar. Dlatego w 1600 roku ufundował kościółek pw. Ukrzyżowania Jezusa Chrystusa. Zbudowany był według modelu przywiezionego z Jerozolimy i miał mieć charakter prywatny. Taki był początek tego miejsca, które potem budowały cztery pokolenia fundatorów. Już 1 grudnia 1602 roku wojewoda sporządził akt fundacyjny, w którym przekazał ziemie dla klasztoru Braci Mniejszych, czyli dla OO. Bernardynów. Do roku 1609 powstały kaplica Grobu Chrystusa, kościół i klasztor. Jeszcze w 1604 roku fundator podjął decyzję o budowie 12 kaplic Drogi Krzyżowej i pustelni Pięciu Braci Polaków z Kaplicą św. Marii Magdaleny. Pięciu Braci Polaków to pierwsi w Polsce benedyktyni zamordowani w 1003 roku. W rok po śmierci papież uznał ich za męczenników. Relikwie ich są w kilku kościołach w Polsce, ale nie w Kalwarii Zebrzydowskiej.
W latach 1609-1617 powstała najpiękniejsza część kompleksu. Flamandzki architekt i złotnik Paweł Boudarth był autorem planów i nadzorował budowę. Powstały wtedy m.in. Ratusz Piłata, Ogrójec, Pojmanie, Pałac Heroda, Wieczernik, Domek Matki Bożej, Grób M.B., Dom Annasza i Dom Kajfasza. Mikołaj Zebrzydowski zmarł w 1620 roku, a jego dzieło kontynuował syn Jan. W latach 1623-1641 wybudował kolejnych pięć kaplic pasyjnych: Bramę Wschodnią, Kaplicę nad Cedronem, Pierwszy Upadek, Cyrenejczyka i Weroniki. Jego dziełem jest tez osiem kaplic maryjnych oraz kaplica znalezienia Krzyża z pustelnią św. Heleny. Ponadto rozbudował kaplice Ukrzyżowania i Grobu Matki Bożej. Jan był człowiekiem głęboko religijnym, czynnie działał w bractwie św. Anny i był członkiem Sodalicji Mariańskiej. Często medytował na Dróżkach w Kalwarii.
Dzieło kontynuował syn Jana Michał Zebrzydowski. Żył w trudnych czasach, był to okres wojen kozackich i najazdu szwedzkiego. Michał brał czynny udział w wojnach, za co otrzymał podziękowania od szlachty. Michał wybudował w latach 1658-1667 Kaplicę Matki Bożej, w której umieszczono cudowny obraz, a wcześniej rozbudował klasztor.
Ostatnią fundatorka była Magdalena z Konopackich Czartoryska. Dzięki niej powiększono i rozbudowano kościół, powstały kaplice św. Antoniego i Niepokalanego Poczęcia. Prace zakończono po śmierci fundatorki. Od tego czasu sanktuarium jest utrzymywane z datków. W 1979 roku papież Jan Paweł II nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej.
Ciekawa jest też historia cudownego obrazu Matki Bożej Kalwaryjskiej, zwanej tez Matką Bożą Płaczącą. Nie wiadomo, kiedy i przez kogo został namalowany. Przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Był własnością Stanisława Paszkowskiego z Brzezia Paszkowskiego. Dnia 3 maja 1641 roku w czasie modlitwy zauważył krwawe łzy wypływające z oczu Matki Bożej. Gdy powiadomiony o zdarzeniu biskup krakowski poprosił o podarowanie obrazu kościołowi w Marcyporębie, Stanisław wyruszył w drogę. W czasie podróży poczuł, ze miejsce obrazu jest w Kalwarii i 5 maja podarował obraz OO. Bernardynom. Do 1656 roku obraz był w zakrystii, potem umieszczono go w kościele, a w 1667 roku w zbudowanej kaplicy. Koronacja obrazu odbyła się 15 sierpnia 1887 roku, dokonał jej kard. Albin Dunajewski. Korony zostały ufundowane przez pielgrzymów ze Śląska Cieszyńskiego i diecezji krakowskiej. Przy obrazie znajduje się złota róża, jest to wotum ofiarowane przez Jana Pawła II w stulecie koronacji, miało to miejsce podczas III Pielgrzymki podczas Mszy św. w Krakowie. Wówczas obraz opuścił sanktuarium.
Kościół, klasztor i Park Pielgrzymkowy, który składa się z Dróżek Pana Jezusa, Dróżek Matki Boskiej i obiektów towarzyszących, stanowią wspaniałą całość. Jej elementem jest też kompozycja przestrzenna i krajobrazowa. Walory krajobrazowe, kulturowe, artystyczne i kultowe sprawiły, że w dniu 1 grudnia 1999 roku całość została wpisana na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO jako jedyna Kalwaria na świecie.
Już w pierwszych latach istnienia sanktuarium zaczęto odprawiać nabożeństwa dróżkowe Pana Jezusa, które były wzorowane na jerozolimskich. Z nich rozwinął się kult pasyjny. Od 300 lat w Wielkim Tygodniu odgrywane są misteria pasyjne zwane „Chwalebnym Misterium Męki Pańskiej”. Ich treść i zakres uroczystości zmieniały się zależnie od warunków, przykładowo w czasie zaborów, w ramach zwalczania zabobonów przez władze, obchody były znacznie skromniejsze. Kalwaria Zebrzydowska jest tez sanktuarium maryjnym Początkiem tego kultu było podarowanie w 1609 roku przez Michała Zebrzydowskiego srebrnej figurki Matki Bożej Anielskiej, poświęconej przez papieża Sykstusa V. Od 1613 roku odbywają się nabożeństwa Drogą Współcierpienia Matki Bożej oraz procesja Wniebowzięcia NMP, a później też procesja Zaśnięcia NMP. W sierpniu odbywają się misteria maryjne Pogrzeb i Triumf Matki Bożej, które mają bardzo widowiskową oprawę.
Jest to przegląd polskich strojów regionalnych i amatorskich zespołów muzycznych. Ponieważ pielgrzymi licznie przybywali od pierwszych lat istnienia sanktuarium, dla ich obsługi w 1617 roku założone zostało małe miasto Zebrzydów. W 1631 roku miała miejsce druga lokacja. 25 lipca 1640 roku zostaje nadana nowa lokacja, nazwa Nowy Zebrzydów i nadanie miastu herbu Zebrzydowskich Radwan. W następnych latach miasto było niszczone przez wojny i pożary. Od 1772 roku miasto nazywa się Kalwaria , a od 1890 roku Kalwaria Zebrzydowska. Od 1884 roku ma połączenie kolejowe. W 1896 roku założono tu Krajową Szkołę Stolarską, w 1899 rozpoczęła działalność Parowa Fabryka Mebli Szczepana Łojka.. W 1896 roku Kalwaria straciła prawa miejskie. Na początku XX wieku miato zostało rozbudowane, a od 1914 roku odbywają się targi i wystawa mebli. W 1934 roku Kalwaria odzyskała prawa miejskie. W czasie II wojny światowej następ uje eksterminacja Żydów, w klasztorze przebywają wojska niemieckie, a działalność cechów rzemieślniczych była kontrolowana przez Niemców. Po wyzwoleniu odebrano klasztorowi majątek ziemski. Następuje rozwój miasta, powstają liczne zakłady branży meblarskiej. W latach 90-tych XX wieku następuje rozwój rzemiosła. Potencjał rzemieślniczy reprezentuje głównie branże stolarską i szewską.
Oprócz sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej warto zobaczyć kamieniczki mieszczańskie z kramami odpustowymi, dworek Czartoryskich z ogrodem, rynek i piękne kamieniczki oraz cmentarze.
Kalwaria Zebrzydowska jest punktem, gdzie krzyżują się szlaki turystyczne. Prowadzą tu dwa Szlaki Papieskie. Tą nazwą objęte są szlaki turystyczne związane z osobą Jana Pawła II. Są to fragmenty innych szlaków turystycznych. Kolejowy Szlak Jana Pawła II to trasa Pociągu Papieskiego, który kursuje od 31 maja 2006 roku na trasie z Krakowa przez Kalwarię Zebrzydowską do Wadowic. Małopolski Szlak Papieski prowadzi z Krakowa i Kalwarii w Beskidy, Gorce i Tatry.
Z Kalwarią Zebrzydowską związana jest rodzina Weissów. Mieszkał tutaj Wojciech Weiss, Malarz, profesor i rektor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W jego domu mieści się teraz muzeum. Właśnie tu powstały pejzaże inspirowane sztuką Japonii. W 1904 roku w Kalwarii poślubił Irenę, również malarkę, znaną jako Aneri. Oboje pochowani są na tutejszym cmentarzu.
Warto odwiedzić Kalwarię zarówno jako turysta jak i odbyć pielgrzymkę. W różny sposób przeżywa się takie chwile, więc warto odwiedzić osobno miasto i sanktuarium. Dla osób mniej sprawnych przeżyciem będzie wyjazd specjalnym pociągiem i kilkugodzinna wędrówka Via Doloroso (to jedna z nazw Dróżek). Takie doświadczenie głęboko zapada w pamięć.